Ruch egzekucyjny to stronnictwo szlachty głównie średnio zamożnej, dążącej do osłabienia wpływów magnaterii
i kleru, a także występująca przeciwko łamaniu prawa przez króla. Utworzony został w XVI w. Przypada on w Rzeczpospolitej na panowanie królów z dynastii Jagiellonów : Aleksandra I, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Szlachta domagała się:
a) egzekucji dóbr (odebranie magnatom nielegalnie przetrzymywanych królewszczyzn),
b) egzekucji praw (ujednolicenie i kodyfikacja prawa, przetłumaczenie kodeksów na język polski),
c) ujednolicenia wewnętrznego państwa (połączenie unią realną Litwy z Polską, likwidacja odrębności Prus Królewskich i Mazowsza),
d) reform kościelnych (obciążenie podatkami duchowieństwa, annaty na potrzeby obronności państwa, uniezależnienie Kościoła od Rzymu).
Dzięki reformatorsko nastawionej szlachcie udało się spisać dobra królewskie, zreformowano sądownictwo i doprowadzono do utworzenia sądów apelacyjnych: Trybunału Koronnego ( 1578 r.) i Trybunału Litewskiego ( 1581 r.). Szlachta zdobyła kontrolę nad finansami królewskimi. Bardzo ważnym osiągnięciem ruchu egzekucyjnego było zawarcie w 1569 r. unii lubelskiej oraz ograniczenie odrębności księstwa oświęcimsko - zatorskiego, Mazowsza i Prus Królewskich. Śmierć ostatniego Jagiellona i długie bezkrólewie zahamowały wzrost znaczenie szlachty średniej i pozwoliły magnaterii przejąć inicjatywę. ruch egzekucyjny zakończył się wraz z XVI w., a jego nieudolnym przejawem był rokosz Mikołaja Zebrzydowskiego.
